Sedam godina kasnije, mnogi strahuju da upravo kredit za taj najveći infrastrukturni projekat u istoriji zemlje postaje kamen o vratu crnogorske ekonomije oslonjene na turizam, posebno nakon kraha prošlogodišnje turističke sezone zbog pandemije COVID19, koja je zemlju gurnula u recesiju. Uoči dospijeća prve rate od oko 55 miliona eura, nova crnogorska Vlada je nedavno u Briselu zatražila pomoć u refinansiranju duga prema kineskim povjeriocima.
Govoreći pred Odborom za vanjske poslove Evropskog parlamenta (AFET), vicepremijer Dritan Abazović je upozorio na opasnost od kineskog uticaja u Crnoj Gori.
„Molimo vas da nam pomognete da vratimo taj novac, da taj zajam zamijenimo za zajam kod neke evropske banke, da sklopimo saradnju sa nekom evropskom finansijskom institucijom i da prekinemo kineski uticaj”, rekao je Abazović.
Polovinom aprila iz Evropske unije (EU) je potvrđeno da je Podgorica uputila i zvaničan zahtjev Evropskoj komisiji kojim je zatražena pomoć evropskih institucija da se kineski dug diversifikuje i obezbijede sredstva da se završi preostali dio puta.
EU nema mehanizam koji bi joj omogućio da direktno pokrije ili refinansira dugovanja Crne Gore prema drugima, ali su u Briselu zabrinuti zbog socijalnih, ekonomskih i finansijskih efekata kineskih poslovnih aranžmana u regionu. U EU strahuju da bi Crna Gora mogla da bude još jedna žrtva kineske “dužničke diplomatije” i da će Peking nastojati da kredit pretvori u politički kapital ako Crna Gora ne bude mogla da vrati zajam.
Visoki komesar EU za proširenje i politiku susjedstva Oliver Varhelji rekao je početkom maja da EU razmatra mogućnosti da pomogne Crnoj Gori.
"Radimo na mogućem rješenju da pomognemo Crnoj Gori da se suoči s poteškoćama stvorenim prethodnim aranžmanom koji se čini glavnom finansijskom preprekom u životu Crne Gore", rekao je Varhelji prilikom nedavne posjete Podgorici.
Istraživanje javnog mnjenja u Crnoj Gori, navedeno u izvještaju Evropskog parlamenta usvojenom 19.maja 2021, pokazuje da više od tri četvrtine stanovništva (76.6%) podržava članstvo u EU. U regionu Zapadnog Balkana to je jedna od najviših stopa javne podrške EU, pa u Briselu vode računa i o tome da nastojanja za pomoć Crnoj Gori u rješavanju dugovanja prema Kini ne okrnje vidljiv evropski uticaj.
Vašington takođe prati situaciju i čeka ishod razgovora na relaciji Podgorica - Brisel.
Zamjenik pomoćnika državnog sekretara za Evropu i Evroaziju, Metju Palmer za Glas Amerike kaže su Sjedinjene Države, kao saveznik i partner Crne Gore “uvijek otvorene za razgovor o specifičnim izazovima sa kojima se (Crna Gora) suočava”, ali naglašava kako je bitno, ne samo za Crnu Goru, već i za ostale države u regionu, da ozbiljno razmotre sve obaveze koje proističu iz ugovora sa drugim vladama i državama.
“Kina je poznata po predatorskim zajmovima, pri čemu je zaista iskorišćavala drugu stranu u ugovorima koje su sklopile kineske kompanije. Stoga je obaveza država na Zapadnom Balkanu da budu vrlo oprezne kada su u pitanju ugovori sa zemljama koje su poznate po toj negativnoj praksi, ukljućujući ne samo Kinu, već i Rusiju”, kaže Palmer.
U saopštenju od 13. aprila, nakon što je Crna Gora zatražila pomoć EU, Kina je preko svoje ambasade u Podgorici objavila da njene “investicije nemaju bilo kakve geopolitičke motive”, naglašavajući kako je nepravedno kineske investicije smatrati negativnim.
Kolateral i druge odredbe kontroverznog ugovora
Kao mala članica NATO-a, sa relativno slabim institucionalnim kapacitetom, Crna Gora je, strateški, idealna meta za širenje kineskoj uticaja u Evropi. Zapadni saveznici sa pažnjom gledaju na kineske geopolitičke investicije u značajne infrastrukturne objekte u Evropi, poput puteva, pruga i luka. Stoga, nije čudo što se u pozadini diskusije o pomoći Crnoj Gori da se izbori sa dugovanjima prema Kini u prvom planu našao argument da je važno spriječiti Peking da preuzme još jednu luku u državi članici NATO.
Kineska državna kompanija (COSCO Shipping Lines) je većinski vlasnik luke u Pireju (Grčka), kontoliše 47 odsto vlasništva luke u Đenovi (Italija) i 35 odsto luke u Roterdamu (Holandija).
Spekulacije da bi Kina mogla da preuzme luku u Baru, na Jadranskom moru, pokrenute su nakon što je objelodanjeno da bi luka mogla da bude kolateral ukoliko Podgorica ne bude mogla da vrati kredit.
Kina je povjerilac oko petine ukupnog javnog duga Crne Gore, koji je dostigao 4.4 milijarde eura, odnosno više od 105 odsto bruto društvenog proizvoda.
Kineski zajam za prvu dionicu autoputa podigla je 2014. godine prethodna crnogorska vlast, pod vođstvom sadašnjeg predsjednika Mila Đukanovića. Vlada premijera Zdravka Krivokapića, koja je uz podršku minimalne parlamentarne većine stupila na dužnost u decembru 2020. godine, pokušala je da se distancira od projekta autoputa, koji je – svojevremeno, iz opozicionih klupa - kritikovala kako zbog visokog zaduženja, tako i zbog netransparentnosti tenderskog procesa, moguće korupcije i rizika da bi državnu imovinu Kinezi mogli da prisvoje kao kolateral.
“Zajmoprimac se neopozivo odriče imuniteta po osnovu suverenosti ili na drugi način za sebe ili svoju imovinu, osim imovine koja se odnosi na diplomatsko-konzularna predstavništva i vojne imovine, u vezi sa bilo kojim arbitražnim postupkom u skladu sa članom 8.5 ovog ugovora ili izvršenja bilo koje arbitražne odluke”, navedeno je, između ostalog u ugovoru sa kineskim povjeriocima o preferencijalnom zajmu, koji je objavljen u decembru 2014.
Lider Pokreta za promjene iz vladajućeg Demokratskog fronta, Nebojša Medojević bio je jedan od najglasnijih protivnika “kineskog posla” izgradnje autoputa kroz Crnu Goru. Za Glas Amerike, Medojević podsjeća da su dvije međunarodne studije, sprovedene 2006. i 2012. godine, utvrdile kako autoput nema ekonomsku opravdanost i ističe kako vlada koja je sklopila aranžman sa Kinezima “nije na uobičajeno profesionalan način zaštitila interese države Crne Gore u ovako velikim projektima, praveći nekoliko ozbiljnih propusta koji su doveli u pitanje njen suverenitet i teritorijalni Integritet.”
“Mi smo prihvatili da se odričemo suverenosti nad teritorijom i državnom imovinom, u slučaju spora, pa bismo tako mogli ostati bez Luke Bar, nekih djelova crnogorske teritorije, a naravno, i ovog dijela autoputa koji bi pripao Kinezima”, kaže Medojević.
On dodaje da u ugovoru stoji i klauzula prema kojoj bi, ako država, primjera radi, ne plati dvije rate kredita, sve ostale rate došle na naplatu odjednom, te da bi kineska banka u naplati potraživanja prilikom spora imala prednost i prioritet u odnosu na ostale budžetske korisnike. “Još nešto, u slučaju spora jurisdikcija je u kineskim sudovima, koji su sudovi jednopartijske, komunističke države, pa se to u pravu smatra već presuđenom stvari”, tvrdi Medojević.
Ivan Brajović je kao ministar saobraćaja i pomorstva potpisao Ugovor o projektovanju i izgradnji autoputa, koji se odnosi na ugovor o zajmu. On odbacuje, u razgovoru za Glas Amerike, kritike da bi posao koji je tadašnja Vlada zaključila sa kineskim finansijskim i građevinskim firmama mogao da dovede do povećanja kineskog uticaja u Crnoj Gori.
“Sama EU je decembra 2020. godine zaključila Sporazum sa Kinom o investicijama. Kina finansira većim dijelom neke velike projekte, poput Pelješkog mosta u Hrvatskoj, članici EU, koji realizuje ista kompanija koja gradi autoput u Crnoj Gori. Jedan broj država u regionu, poput Srbije, već ima desetak istovjetnih ugovora sa kineskim kompanijama i Exim bankom, vrijednih više milijardi dolara. Ali njima se to pitanje ne postavlja”, kaže Brajović.
Tvrdi da su kineska kompanija CRBC (China Road and Bridge Corporation) i Exim banka izabrani jer su dali najpovoljniju od prispjelih ponuda, te da je za njenu realizaciju poslužio ratifikovani Sporazum između dvije zemlje o saradnji u oblasti infrastrukture.
“Kao što sam tada, i danas bih potpisao onaj i onakav ugovor koji je bio po jasnim kriterijumima najpovoljniji po Crnu Goru. Da je recimo Evropska Investiciona banka koja je poslala ponudu, ili neki drugi ponuđač, dostavio povoljniju, a ne mnogo nepovoljniju ponudu, prvi bih se založio za tu opciju. Ali, pravila su jasna, birala se najpovoljnija ponuda a ne ponuda prema državi iz koje ona dolazi po svaku cijenu”, kaže Brajović.
Odgovarajući na navode kritičara “kineskog” posla o klauzulama koje Kinezima navodno omogućavaju pravo prvenstva naplate iz budžeta, ali i naplaćivanja duga u imovini ili teritoriji države, Brajović navodi da je “pravo prvenstvene naplate gotovo standardna klauzula ugovora o zajmu velike vrijednosti, kod najvećeg broja banaka i međunarodnih finansijskih institucija, posebno kada država za zajam ne izdaje državne garancije”.
“U odnosu na veoma snažno prisutno spinovanje sa raznih adresa oko klauzule o odricanju od imuniteta, samo treba pažljivo čitati te odredbe ugovora (ugovori su javno dostupni) i poznavati međunarodne konvencije koje se odnose i na ovo pitanje”, rekao je Brajović i dodao da se država odriče imuniteta, kao strana u komercijalnom ugovoru, samo za vođenje ugovorene arbitraže, i da će poštovati odluku te arbitraže, ukoliko do nje ikada bude došlo.
“Nikakvo oduzimanje teritorije, privrednih subjekata i ostale zlurade izmišljotine ne mogu doći u obzir. Uostalom, to i Ustav Crne Gore zabranjuje, a pobude za takve spekulacije su političke prirode”, kaže Brajović uz ocjenu da je “Crna Gora sposobna da uredno servisira svoje kreditne obaveze”.
Sličnu konstataciju, da Crna Gora može da finansira svoja dugovanja, saopštio je i crnogorski ministar finansija, Milojko Spajić, u intervjuu za Nova.rs rekavši kako da Crna Gora nije tražila da neko drugi otplati dugovanja države, već da ih potencijalno refinansira sa povoljnijim uslovima.
Javni dug veći problem od kineskog kredita
Majda Ruž (Ruge), viša saradnica u Evropskom savjetu za vanjske poslove sa sjedištem u Berlinu, kaže za Glas Amerike da je saglasna da se u ovom trenutku čini kako vlada Crne Gore neće imati poteškoća s otplatom kineskog zajma.
"U svijetlu te činjenice, za žaljenje je što je verbalni zahtjev potpredsjednika vlade za pomoć EU, iako je proizveo prenaduvanu raspravu, na kraju umanjio povjerenje investitora i doveo do gubitka vrijednosti državnih obveznica”, kaže je Ruž.
Ipak, činjenica da Crna Gora trenutno nije u teškom fiskalnom položaju ne znači da će stvari tako i ostati, i da se, dugoročno gledano, oslanjanje na refinansiranje vladinog starog duga izdavanjem euroobveznica možda neće pokazati održivim.
“Kao što sam napisala u našem izvještaju: Globalni finansijski uslovi trenutno su povoljni - omogućavaju Crnoj Gori međunarodno zaduživanje po relativno niskim kamatama, uprkos lošem kreditnom rejtingu - ali nastavak zaduživanja izdavanjem euroobveznica mogao bi postati teži ako se ti uslovi pooštre”, rekla je Ruž za Glas Amerike.
Ona kaže da problem nije u konkretnom kineskom kreditu, već u dugoročnoj ekonomskoj i fiskalnoj strategiji Crne Gore, podsjećajući da dug Crne Gore prema Kini iznosi 16% ukupnog duga.
“Međutim, 52% spoljnog duga Crne Gore ima euroobveznice, koje vlada odlučuje da izda pod nepovoljnim uslovima otplate kako bi izbjegla MMF-ovu i EU-ovu konfiguraciju u ekonomskim i vladinim reformama”, rekla je i dodala: “Ovo ne može trajati vječno. Srednjoročno i dugoročno, održivost duga može postati veći rizik za zemlju od kineskog oduzimanja teritorije”, navodi Majda Ruž.
U crnogorskoj opoziciji tvrde da se iza politizacije priče o dugu skrivaju pripreme preuzimanja kineskog kredita od drugih zemalja.
“Mislim da je riječ o tome i da se zbog toga napravila tolika dramaturgija u Evropskom Parlamentu računajući na benevolentnost aktuelne evropske politike prema svim kritičarima koji ukazuju na štetnost bilo kakvih aranžmana sa Kinom”, kazao je crnogorski predsjednik i lider opozicione Demokratske Partije Socijalista, Milo Đukanović.
Prva dionica najskupljeg autoputa gotova u novembru
Prema prvobitnom ugovoru Vlade i CRBC-a, prva i najskuplja dionica crnogorskog autoputa koji bi trebao da poveže jadransku luku Bar sa mjestom Boljare na granici sa Srbijom trebala je biti gotova u maju 2019. godine, ali je zbog dva probijena roka i aneksa ugovora, završetak radova pomjeren za novembar 2021.
Ministar finansija Milojko Spajić rekao je za Financial Times kako se radi o „najskupljem auto-putu na svijetu.“
Ugovorena cijena gradnje središnje 41 kilometar duge dionice planiranog autoputa od 167 kilometara, sa 107 mostova i vijadukata, bila je 809 miliona eura, ali je zbog naknadnih troškova za zaobilaznicu, pristupne puteve i drugu infrastrukturu uvećana za oko 90 miliona, ne računajući kamate.
Ivan Keković, građevinski inžinjer iz Podgorice, koji je među prvima u medijima ukazivao na potencijalne štete po državu i druge opasnosti od posla izgradnje autoputa, kaže da se “u projekat autoputa ušlo sa toliko diletantizma, svjesnog ili nesvjesnog - što bi bilo dobro da ispita neko nezavisno tužilaštvo - da nimalo ne čudi što se pojavilo toliko ’nepredviđenih’ radova, što su troškovi značajno uvećani, što se kasni dvije godine... “
Keković vjeruje da je “Crna Gora ovim projektom izgubila šansu da već sada ima izgrađenu respektabilnu mrežu puteva kroz cijelu svoju teritoriju za mnogo manji iznos od ovog koji je potrošen za dionicu od 40-tak kilometara”.
“Početna dionica će u cjelokupnom saobraćajnom smislu, izvjesno je, ostati za jedan vremenski period samo ‘ostrvo’, jer je nastavak izgradnje ostalih dionica, zbog mnogo, mnogo parametara, pod velikim znakom pitanja”, kaže Keković.
Kao primjer potencijalnog problema na ostalim dionicama, Keković navodi to što je predviđeno da trasa put prema moru prolazi kroz Nacionalni park Skadarsko Jezero.
