U svjetlu objavljivanja imena ovogodišnjih dobitnika Nobelovih nagrada, treba se prisjetiti i svečanosti dodjele Fieldsove medalje, „Nobelove nagrade za matematiku“. Dobitnik ovog zaista prestižnog priznanja ove godine bio je i Caucher Birkar, poznat po svom radu na polju algebarske biracionalne geometrije. I odmah su dvije stvari postale centar medijske pažnje: to da je Birkar kurdsko-iranska izbjeglica u Ujedinjenom Kraljevstvu i to da mu je medalja, izrađena od 14-karatnog zlata, ukradena nedugo nakon dodjele u Rio de Janeiru. Birkara ne bi trebala brinuti ova krađa, jer će, kako su obavijestili iz Internacionalnog kongresa matematičara (ICM), dobiti zamjensku medalju.
Birkar je rođen 1978. u kurdskoj provinciji Marivan na iransko-iračkoj granici, kao Fereydoun Derakhshani. Kasnije će uzeti ime Caucher Birkar, što bi na njegovom rodnom, kurdskom jeziku, značilo „matematičar-migrant“. Osnovni studij je završio na Univerzitetu u Teheranu, da bi brzo nakon toga izbjegao u Ujedinjeno Kraljevstvo, a nakon niza godina dobija i politički azil i državljanstvo ove zemlje.
Međutim, daleko od toga da je ovo usamljen slučaj naučnika ili matematičara koji su morali napustiti svoj rodni kraj u potrazi za boljim uslovima rada, boljim životom ili bježeći pred političkim krizama, ugnjetavanjima i nepoštovanjem ljudskih prava i sloboda. Nama, na prostorima zemalja bivše Jugoslavije, prvo nam pada na pamet Nikola Tesla, koji će postati veliki američki pronalazač i naučnik i tek će na tlu SAD-a pronaći uslove za rad nešto bolje od onih koje bi imao da je ostao u regionu gdje se rodio. Tesla će svojim radom na izmjeničnoj struji imati globalni uticaj i iz temelja promijeniti način na koji živimo. Ipak, u našem regionu se prečesto zanemaruje upravo to – da je Tesla najveći dio svojih izuma ostvario i unaprijedio upravo u SAD – te se glavne rasprave vode oko toga da li je bio hrvatski ili srpski naučnik.
Kada već spominjemo Teslu, treba se prisjetiti i da je high-tech milijarder Elon Musk imigrant u SAD: osnivač i vlasnik nekoliko tehnoloških kompanija poput Tesla, SpaceX, Hyperloop i The Boring Company je rođen 1971. u Pretoriji, Južnoafrička Republika. Jedan Muskov sunarodnjak, biolog Sydney Brenner, imigrirao je u Ujedinjeno Kraljevstvo, a poznat je po svom doprinosu u istraživanju genetičkih regulacija razvoja organa, za šta je 2002. dobio Nobelovu nagradu za medicinu ili fiziologiju.
Još poznatiji primjer naučnika-imigranta je bio Albert Einstein. Jevrej, rođen u Njemačkoj, školovan u Švicarskoj, najznačajniji dio karijere ostvario u Njemačkoj, da bi, zbog otvorenog antisemitizma i rasta moći nacista, morao prebjeći u SAD 1933. Sedam godina nakon toga, stiče i američko državljanstvo, pored švicarskog.
Još je nekoliko fizičara koji su bili od krucijalnog značaja za razvoj fizike imalo ovakvu sudbinu: Max Born je 1939. postao engleski državljanin, dok je Enrico Fermi iz Italije prebjegao u SAD. Fermi je bio jedan od ključnih ljudi u Manhattan projektu, a imao je i ogromne zasluge u projektovanju prvog nuklearnog reaktora. Born je bio jevrejskog porijekla, pa je, poput Einsteina, morao emigrirati iz Njemačke zbog rastućeg antisemitističkog sentimenta, dok je Fermi, premda Italijan, bio oženjen Jevrejkom te je iz istih razloga napustio Musolinijevu Italiju.
Niz naučnika i inženjera jevrejskog porijekla te ljudi koji se nisu slagali sa politikom Hitlerove stranke i onim što se dešavalo u Njemačkoj i Italiji, našlo je utočište u SAD. Nobelovac Niels Bohr je pred nacističkom okupacijom Danske imigrirao prvo u Englesku, odakle je mnogim naučnicima pomogao da napuste područje koje su kontrolisale Sile Osovine, da bi se na kraju pridružio Manhattan projektu u SAD. Još jedna značajna figura ovog projekta stvaranja atomske bombe bila je i Chien-Shiung Wu koja je 1936. došla u SAD iz Kine, kako bi studirala fiziku na Univerzitetu Berkeley. Upravo je ona razvila instrumente za detekciju radijacije, koji su bili važan segment Manhattan projekta. Bila je i prva žena izabrana u Američko društvo fizičara. 1954. postaje državljanka SAD.
Ovdje se treba sjetiti i Hedy Lamarr, rođene kao Hedwig Eva Maria Kiesler, u porodici bečkih Jevreja. Donedavno je uglavnom bila poznata kao glumica, ali danas se sve više spominje i njen izumiteljski talenat. Naime, na početku Drugog svjetskog rata, ona i kompozitor George Antheil napravili su sistem radio-navođenja torpeda, takav da ga neprijetalj nije mogao ometati. Ovaj izum je patentiran 1942. godine, a nakon rata značaj ovog sistema će prepoznati vojska te će se koristi čak i u toku Kubanske krize.
Maria Goeppert-Mayer, teoretska fizičarka koja je dobila Nobelovu nagradu za fiziku 1963. i time postala druga žena u istoriji ove nagrade, nakon Marie Curie, također je imigrant. Velika matematičarka Emmy Noether rođena je u malom mjestu Erlangen u Bavarskoj, ali je sredinom tridesetih godina prošlog vijeka potražila sreću u SAD, nakon što joj je zbog porijekla bio zabranjen rad na Univerzitetu Göttingen.
Rita Levi-Montalcini je dobitnica Nobelove nagrade za medicinu ili fiziologiju 1986. za otkriće faktora rasta nerava. Rođena je u Torinu, ali se 1947. seli u saveznu državu Missouri kako bi radila na Univerzitetu Washington u St. Louisu.
Subrahmanyan Chandrasekhar je rođen u Lahoreu, Pakistan, a poznat je po otkrićima koja su dovela do stvaranje teorije evolucije zvijezde, za šta je 1930. dobio Nobelovu nagradu za fiziku. Danas ga obično nazivaju indijsko-američkim astrofizičarem, ali je činjenica da je cijeli svoj profesionalni život, od 1937. do smrti 1995. godine, proveo u SAD.
Ako bismo se zarovili u autobiografije niza izumitelja, naučnika i matematičara, vidjeli bismo da je jedan značajan broj njih dolazi upravo iz kategorije izbjeglica i imigranata te političkih azilanata. Najčešće su se nastanjivali u SAD i Ujedinjeno Kraljevstvo, jer se glavni naučni centri, različiti univerziteti i instituti, nalaze upravo u ovim zemljama. Svojim radom i zaslugama, ovi ljudi se su izborili i za državljanstvo ovih zemalja, ali u nemalom broju slučaja njihova borba za bolje ekonomske uslove rada i napredak nauke bila je teška. Pogotovo je teško mladim naučnicima iz zemalja tranzicije i zemalja u razvoju da danas nađu svoje mjesto pod suncem i nišu u kojoj će se mirno posvetiti svom radu jer ksenofobija, restriktivne mjere prema imigraciji i socio-ekonomska nesigurnost njihovog položaja uzimaju danak. To znači da mnogi naučnici nove generacije neće moći iskazati svoj puni potencijal jer im njihovi alma mater ne pružaju potrebne uslove za rad, zemlje iz kojih dolaze su politički i/ili ekonomske nestabilne, dok u zemljama gdje bi se mogli pokazati kao da se grade nevidljivi zidovi koji sužavaju mogućnosti.
Ipak, vodeće naučne institucije itekako shvataju koliki potencijal leži u talentovanim ljudima koji dolaze iz drugih zemalja. Procjenjuje se da 16-18% „radne snage“ u SAD u oblasti nauke i inženjerstva, uopšte u STEM oblasti (Science, Technology, Engineering and Mathematics – akronim koji pokriva nauku, primijenjenu nauku i matematiku) dolazi iz sloja imigranata i izbjeglica.
Prema Nacionalnog fondaciji za nauku (National Science Foundation) 42% osoba koje su doktorirale na univerzitetima u SAD, jesu imigranti iz drugih zemalja. Prema podacima iste institucije iz 2013. godine, oko 57% ovih imigranata dolazi iz Azije, 20% iz drugih dijelova Amerike, oko 16% je rođeno u Evropi, 6% je iz Afrike i oko 1% iz Oceanije.
SAD je zaista zemlja koju su izgradili imigranti i glavna snaga ovog dijela svijeta jesu nauka i tehnologija. Međutim, postoji još jedna dobra strana ove priče kojoj upravo migranti daju težinu i čine veliki zamajac napretka. Naime, studija iz 2014. dvojice profesora ekonomije sa Harvarda, Richarda B. Freemana i Wei Huangjea, pokazala je kako naučni radovi sa 4 ili 5 autora različitog etničkog porijekla u prosjeku imaju jedan ili dva citata više od onih koje su pisali autori homogenog etničkog porijekla. Drugim riječima, diverzitet etničkog porijekla u grupi istraživača je usko povezan sa uticajnošću i kvalitetom rada. Ljudi različitog porijekla u tim donose različite perspektive i time bolju analizu i dizajn istraživanja. Također, ljudi koji dolaze iz različitih sredina će, kada se ujedine, imati veću mrežu kontakata te će rad doći do više ljudi, dok sam pritisak rada u heterogenog grupi predstavlja veći izazov za razvoj i razmjenu ideja.