Od šest država Zapadnog Balkana, Bosna i Hercegovina (BiH) je najranjivija na ruske utjecaje, pokazuje izvještaj organizacije „NATO centar izvrsnosti za strateške komunikacije“. Rusija djeluje destabilizirajuće, koristeći komplikovano društveno, političko i ekonomsko okruženje, nedostatak strateške orijentacije države i podijeljenost oko euroatlantskih integracija, kojima se protivi Republika Srpska.
Istraživanje je trajalo godinu dana, a uključivalo je intervjue sa lokalnim akterima, kao i procjene ranjivosti u četiri oblasti: društvo, ekonomija, politika, te vanjska politika i bezbjednost. U sve četiri kategorije BiH je zabilježila gore rezultate od Srbije, Crne Gore, Albanije, Sjeverne Makedonije i Kosova.
Rufin Zamfir, autor izvještaja „Rizici i ranjivosti na Zapadnom Balkanu“ i direktor organizacije Global Focus, kaže da postoji niz faktora koji Rusiji olakšavaju da progura svoju agendu:
„Jedan od najvećih problema koji BiH čini toliko ranjivom je nedostatak jedinstva u političkim odlukama, taj rascjep između Federacije i Republike Srpske koje ne uspijevaju, ako uopšte i pokušavaju, da sinhronizuju vanjsku politiku i agende."
I nije samo riječ o stavu prema NATO-u, znamo da tu postoje velike razlike, nego čak i političke odluke na internom nivou kreiraju tu veliku ranjivost.Rufin Zamfir
Svih šest država najviše ranjivosti pokazuju na političkom nivou, jer ih karakterišu povezanost politike i kriminala, razlika u prioritetima građana i političkih stranaka, oslabljene institucije, kao i koncentracija moći i bogatstva na uži krug društva, navodi se u izvještaju. To dovodi do jačanja etničkih, nacionalističkih osjećaja, te čini države pogodnim za djelovanje rušilačkih faktora.
Prema istraživanju, neke od slabosti BiH u oblasti politike su: zarobljena država sa malo povjerenja u institucije, nekažnjivost političkih elita, politička zavisnost državnih službenika, pravosuđe pod utjecajem političkih i poslovnih interesa, te netransparentno finansiranje političkih stranaka. Pritom, za BiH problem nisu samo akteri poput Rusije, Kine ili Turske, već i susjedi – Srbija i Hrvatska – koji se miješaju u unutrašnja pitanja zemlje.
Sve ove nevolje, sva ta potpuno različita mišljenja političara koji vode BiH, odmah se kod stanovništva pretvaraju u osjećaj da ono nije predstavljeno i da mu se interesi ne uzimaju u obzir na najvišem nivou.Rufin Zamfir
„Stoga je stanovništvo sklono da sluša propagandu ili druge štetne utjecaje.“, kaže Zamfir.
Izvještaj je dio šireg projekta o utjecaju Rusije na informativni prostor država Zapadnog Balkana kojeg čine još tri slične analize, od kojih se dvije fokusiraju na medije. Organizacija „NATO centar izvrsnosti za strateške komunikacije“ iz Latvije predstavila je projekat polovinom maja 2020. na virtuelnoj diskusiji.
Ruski narativ: Sputnik, ali i drugi mediji
Izvještaj „Ruski narativi prema Zapadnom Balkanu“ fokusira se na ulogu web stranice Sputnik na srpskom jeziku. Sputnik je informativna agencija koja program emituje na više od 30 jezika, a nastala je 2014. godine i finansira je ruska vlada.
Autori iz Atlantskog saveza Crne Gore su tokom 2018. godine analizirali 11.425 tekstova Sputnika, od kojih je 7.273 ocijenjeno kao relevantno za istraživanje u smislu da su sadržavali ruske narative.
Zapadni Balkan prikazuje se kao igralište za sukob interesa između Zapada i Istoka, gdje je Zapad predstavljen kao veliki zli vuk, koji ide protiv interesa ljudi sa Zapadnog Balkana. Rusija je, s druge strane, predstavljena kao spasitelj pravoslavlja i Srba.Milan Jovanović
"Zapadni Balkan je predstavljen kao nestabilna regija sa puno etničkih tenzija, puno pograničnih sporova“, rekao je Milan Jovanović iz crnogorskog Atlantskog saveza tokom predstavljanja projekta. „Pogotovo pokušavaju poslati poruku da regija nije sigurna i da su države slabe i korumpirane. Kada kažem države, mislim na sve osim Srbije koja je prikazana kao uzor za druge”.
Jovanović objašnjava da je veliki problem u svim državama Zapadnog Balkana nedostatak medijske pismenosti, gdje ljudi ne mogu jednostavno uočiti razliku između kvalitetnog novinarstva i propagande. Na prvi pogled, kaže on, Sputnik djeluje kao da izvještava kvalitetno, sa činjenicama, ali dublja analiza pokazuje da se tu često provlače dezinformacije. Ruski narativi se u najvećoj mjeri šire preko lokalnih medija.
„Sputnik je utjecajan da prenosi informacije iz Rusije u Srbiju. Ali onda do šire publike dolazi preko tabloida kojih ima puno u Srbiji. A ako tabloidi nešto prenesu, daju atraktivan naslov, vjerovatno će to završititi i na televiziji, te doći do mnogo ljudi, posebno starijih“, kaže Jovanović.
Treći izvještaj, „Praćenje ruskih narativa u medijima Zapadnog Balkana“, pokazuje da u širenju narativa prednjače mediji iz Srbije, bilo da je riječ o manje poznatim portalima, poput Srbin.info, ili popularnijim medijima, kao što su Novosti, B92 i Informer. Sadržaje identične Sputnikovim nerijetko prenosi novinska agencija Tanjug, pa je često u drugim medijima upravo ona navedena kao izvor.
Izvještaj je potvrdio da mediji objavljuju iste narative o NATO-u i Evropskoj uniji (EU) kao i Sputnik, ali nije mogao dokazati da li se njihovo širenje vrši organizovano, ili je riječ o već postojećim narativima u medijskom prostoru koji svakako imaju dobar odjek kod publike pa to Sputnik iskorištava.
Autorica izvještaja, Tihomira Doncheva, nedavno je u intervjuu za Glas Amerike na srpskom jeziku, govorila da Rusija vrlo jednostavno može koristiti ranjivost medija i novinara na području Zapadnog Balkana. Novinari nisu dovoljno plaćeni, zatrpani su poslom, a posao se nerijetko zasniva na pribavljanju i objavljivanju vijesti, bez temeljnih provjera. Istovremeno, sadržaji Sputnika su besplatni i mogu se slobodno preuzimati.
Doncheva kaže da plasman takvih narativa dovodi do polarizacije među građanima: „Utiče direktno na ljude na terenu. U državama u kojima živi srpsko stanovništvo - takvi sadržaji su veoma čitani. Fokus je predstavljanje Srba kao žrtava, kroz priče o tome šta se Srbima događa, i istovremeno isticanje podrške Rusije."
U toj priči su i svi ostali koji su predstavljeni kao protivnici Srbije - i Zapad koji sve ostale podržava protiv Srbije.Tihomira Doncheva
BiH: Rusija podržava Dodika
Kada je riječ o BiH, izvještaji pokazuju da zabrinutosti izazivaju veća vidljivost lažnih informacija u odnosu na njihovo naknadno opovrgavanje, etiketiranje novinara da rade za Zapad, kao i nisko povjerenje u medije.
Kao medij iz BiH koji u najvećoj mjeri širi identične ili slične sadržaje Sputnikovim naveden je portal Iskra.co, za kojeg autori navode da je „nepoznatog vlasništva“, dok više od 75% posjeta ima iz Srbije.
Portal Iskra.co je iz Republike Srpske, a u opisu mu stoji da je „elektronske novine Andrićgrada“.
Autori su naveli da su lokalni eksperti sa kojima su razgovarali naglašavali ulogu popularnijih medija, poput Radio televizije Republike Srpske, agencije SRNA i Alternativne televizije, u promovisanju sadržaja Sputnika, ali da njihovo istraživanje to nije potvrdilo.
Jedan od zaključaka svih izvještaja jeste da Rusija, koja sebe označava kao zaštitnika pravoslavlja i tradicionalnih vrijednosti, zapravo u velikoj mjeri koristi prilike koje joj same države pružaju, čemu u velikoj mjeri doprinose nedostatak vladavine prava, te rašireni korupcija i kriminal.
Pritom, rusko djelovanje na Zapadnom Balkanu odvija se kroz saradnju i savezništva sa lokalnim moćnicima u Srbiji i Republici Srpskoj, poput Milorada Dodika. Rusija je podržala Dodika kada je raspisivao referendum o 9. januaru kao danu Republike Srpske, dok Moskva sprečava Vijeće za implementaciju mira u sankcionisanju liderstva Bosanskih Srba. Također, Dodik održava veze sa bajkerskim klubom „Noćni vukovi“ koji su bliski ruskom predsjedniku Vladimiru Putinu.
Dimitar Bechev, autor izvještaja „Ruski strateški interesi i alati za utjecaj na Zapadnom Balkanu“, rekao je da Rusija zapravo nema dugoročni plan, koji bi se mogao porediti sa idejom proširenja EU ili NATO-a, već prevashodno djeluje tako što opstruiše druge:
„Ono što Rusija može činiti je da jednostavno pravi prepreke i postiže poene protiv Zapada u nadi da će stvoriti posebne odnose s akterima na Zapadnom Balkanu, počevši od vlada, pa sve do poslovnih interesa, do društvenih grupa i političkih stranaka, kako bi stekla političku prednost u odnosu na Zapad.
Razmišljanje je jednostavno - ako se Zapad miješa u naše dvorište, u Gruziji, Moldaviji, Ukrajini, možemo raditi prilično slične stvari u regiji koja je manje-više već dio ZapadaDimitar Bechev
Rufin Zamfir kaže da Rusija uvijek pokušava izvući što je više moguće vlastite koristi uz minimalna ulaganja, poput narušuvanja ugleda međunarodnih institucija:
„Rusija pokušava zadržati svoju poziciju na Zapadnom Balkanu, ne samo zato što Zapadni Balkan predstavlja veliki ekonomski ili politički dobitak, nego Rusija pokušava signalizirati Zapadu da je i dalje važan igrač. Ona je i dalje figura moći bez koje neće biti mira na Zapadnom Balkanu. Pokušava zadržati tu poziciju, ne samo u BiH, nego i u drugim državama, a u isto vrijeme se pokušava predstaviti kao alternativa EU i međunarodnim organizacijama“.
