Projekat pod punim nazivom „Podržavanje donošenja odluka i jačanje kapaciteta za podršku IPBES-u kroz nacionalnu procjenu ekosistema” (engl. „Supporting decision making and building capacity to support IPBES through national ecosystem assessments”) implementira Centar za ekologiju i prirodne resurse „Akademik Sulejman Redžić“ na Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Sada je naziv ovog projekta pojednostavljen u „Procjena stanja prirode i upravljanja prirodnim resursima u Bosni i Hercegovini“.
Ovim se projektom želi potaknuti dijalog naučne zajednice u BiH i donosilaca odluka o korištenju prirodnih resursa i očuvanju prirode. O projektu, njegovim ključnim ciljevima i, uopšte o ulozi ekosistema, razgovarali smo s prof. dr. Senkom Barudanović, koordinatoricom projekta.
VOA: Koji je cilj projekta Procjena stanja prirode i upravljanja prirodnim resursima?
Cilj projekta Procjena stanja prirode i upravljanja prirodnim resursima u BiH jeste da utvrdi koliko se u okviru BiH uopšte radilo na procjeni stanja ekosistemskih usluga. Projekat se provodi da bi se utvrdilo koliko se nauka do sada bavila procjenom vrijednosti i upravljanjem prirodnim resursima u BiH. Svrha projekta je uspostava instrumenta za donošenje informisanih odluka o korištenju biodiverziteta i prirodnih resursa.
VOA: Međutim, projekat ima i nekoliko jasno definiranih podciljeva, koji su to?
Ti ciljevi su pripremiti Procjenu ekosistema i ekosistemskih servisa u Bosni i Hercegovini, uključujući razvoj pomoćnih alata za kreatore politika, zatim razviti i napraviti dostupnima alate i metodologije podrške politikama, formirati po ugledu na IPBES Državnu platformu za biodiverzitet i ekosistemske servise (DPBES), uspostaviti uslove za efikasno korištenje Procjene te pružiti smjernice nacionalnim projektnim timovima u drugim zemljama.
VOA: Zašto je, po Vašem mišljenju, važan dijalog naučne zajednice i donosilaca odluka u ovom segmentu?
Cilj IPBES platforme, a tako i projekta koji se provodi u BIH jeste da kompilira naučne rezultate i da ih ponudi donosiocima odluka kako bi imali što bolju naučnu osnovu i informaciju za donošenje takvih odluka koje neće nanositi dalju štetu prirodi, odnosno biodiverzitetu i ekosistemskim uslugama. Na svakoj zemlji je da odredi svoje strateške pravce u razvoju nauke. Današnja nauka treba da odgovara i na uzroke gubitka biodiverziteta i treba da pomogne donosiocima odluka da zasnivaju odluke na naučnim saznanjima.
VOA: Ko implementira projekat i ko je sve uključen u implementaciju?
Sredstva za realizaciju ovog međunarodnog projekta su osigurana od strane IKI-ja (Inicijative za klimu Njemačkog federalnog ministarstva za okoliš, zaštitu prirode i nuklearnu sigurnost). Prvi primatelj sredstava IKI-ja, sa kojim Univerzitet direktno sarađuje, je World Conservation Monitoring Centre (WCMC), sa sjedištem u Cambridgeu, Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Sjeverne Irske.
Projekat se počeo implementirati u januaru 2019. godine i dosadašnji tok projekta je obuhvatio organizacione aspekte, uspostavu projektnog tima, gradnju kapaciteta, identifikaciju interesnih strana, komunikacije sa interesnih stranama, održavanje Prve radionice interesnih strana te pripremu dokumenta Koncepta Procjene prema kojem će biti izvršena Procjena stanja prirode i upravljanja prirodnim resursima u BiH.
Bosna i Hercegovina je jedna od četiri zemlje u svijetu (BiH, Kambodža, Azerbejdžan i Grenada), kojoj su, preko WCMC-a, odobrena donatorska sredstva IKI-ja za realizaciju ovog projekta.
VOA: Kako je ova krizna situacija izazvana pandemijom utjecala na provođenje projekta?
Nakon finalizacije dokumenta Koncepta Procjene, u martu 2020. godine planirana je objava poziva za autore Procjene. U tom smislu se kasnilo sa objavom poziva uzimajući u obzir trenutnu kriznu situaciju u našoj zemlji. Prvi autorski sastanak je stoga prolongiran te je planiran u prvoj polovini jula ove godine.
VOA: Da li BiH ima adekvatne pravne mehanizme upravljanja prirodnim resursima? Da li ih uopšte ima?
Tokom Prve radionice interesnih strana zaključeno je kako je legislativu vezana za upravljanje prirodnim resursima potrebno dopuniti, poboljšati i unaprijediti implementaciju postojećih zakona I zakonskih procedura. Tokom izrade dokumenta Procjene će se detaljnije obraditi ova tematika u poglavlju 6 Procjene (Opcije upravljanja i institucionalni aranžmani za donošenje odluka).
VOA: Šta je to "ekosistemska uloga"?
Prema Millennium Ecosystem Assessment (MA) iz 2005. godine pod terminom ekosistemska usluga tj. servis podrazumijeva se svaki oblik dobrobiti za ljude koji proizilazi iz ustaljenog toka procesa u ekosistemu. Ekosistemska dobra- proizvodi - su resursi koji potiču iz ekosistema, a čovjek ih koristi u prirodnoj ili transformiranoj formi. Prema MA postoje četiri grupe servisa, a to su servisi opskrbe: dobra koja se dobijaju iz ekosistema (hrana, gorivo, genetički resursi, pitka voda, ljekovite biljke), regulatorni servisi koji podrazumijevaju koristi koje nastaju odvijanjem ekosistemskih procesa (regulacija kvaliteta zraka, regulacija klime, regulacija vodnog režima, pročišćavanje vode itd.), kulturalni servisi koji podrazumijevaju nematerijalne koristi koje nastaju u odnosu čovjeka i prirode, kao što su duhovne vrijednosti, kognitivni razvoj, rekreacija te servisi podrške koji predstavljaju samoregulatorne procese u ekosistemu kao što su primarna proizvodnja organske materije, kruženje nutrijenata, formiranje zemljišta i slične stvari.
VOA: Koji su to resursi i ekosistemske uloge na koje trebamo obratiti naročitu pažnju?
Poznato je da je voda jedan od najznačajnijih prirodnih resursa u BiH. Bogatstvo zemlje ovim resursom je neupitno, ali je ono što je upitno je upravljanje resursom za sadašnju i buduću korist za stanovništvo BiH. Voda se, prema danas prihvaćenoj metodologiji u svijetu, smatra ekosistemskim servisom i to opskrbnim ekosistemskim servisom koji je rezultat funkcionisanja različitih ekosistema koji se nalaze na putu hidrološkog ciklusa na području BiH.
Drugi veoma važan ekosistemski servis je regulacija klime, a kao što znamo u njenoj regulaciji učestvuju svi prirodni ekosistemi naše zemlje, a među njima treba posebno istaći šumske ekosisteme. S treće strane, ekosistemski servis je i drvna masa koju dobijamo iz šumskih ekosistema. Četvrti ekosistemski servis je kontrola erozije zemljišta, sljedeći je kontrola kvalitete vazduha itd.
VOA: Malo zbunjuje ova podjela jer obično govorimo o prirodnim resursima, taj se termin već uvriježio dok „ekosistemski servis“ zbunjuje dosta ljudi i još nije česta upotreba ove sintagme, koja bi bila razlika?
Termini prirodni resurs i ekosistemski servis nisu sinonimi. Oni ekosistemski servisi koji su materijalne prirode su naši prirodni resursi. Ostali ekosistemski servisi, oni koji su regulatorne, odnosno nematerijalne prirode, kao npr. kulturalni ekosistemski servisi, se ne smatraju prirodnim resursima, ali definitivno spadaju u ono što ekosistemi pružaju ljudima.
VOA: Šta ste mogli zaključiti iz već održanih radionica unutar projekta?
U oktobru 2019. godine održana Prva radionica zainteresiranih strana projekta.U posebnim radnim grupama su vođene diskusije o koristima od prirode za čovjeka, ulozi nauke u donošenju informisanih odluka i izazovima sa kojima svakodnevno susrećemo u održivom korištenju prirodnih resursa.
Nakon radionice održan je sastanak projektnog tima i analizirani su rezultati diskusija sa Prve radionice interesnih strana. Zaključeno je, da u nekim segmentima legislativa nedostaje (npr. Zakon o šumama FBiH, Prostorni plan FBiH), da postoji vertikalna, horizontalna (međusektorska) neusklađenost, slab je kvalitet propisanog nadzora, inspekcije i kazni. Identifikovan je problem kompleksnog institucionalnog okvira BiH te fragmentiranost institucija, kao i nedostatak stručnih institucija i nedostatak koordiniranog rada postojećih institucija.
VOA: Dakle, pravni okviri postoje, ali su neusklađeni na različitim nivoima. A šta je sa implementacijom? Koliko se implementiraju okviri koji već postoje?
Nivo implementacije zakonske regulative je nizak, kao i provodljivost i inspekcijski nadzor. Identificiran je i problem kvaliteta implementacije postojećih mehanizama (npr. okolinske dozvole). Kada je riječ o stanju prirode, zaključuje se da postoji nedostatak i neorganizovanost postojećih podataka, nepostojanje sistema monitroniga, nedovoljna istraženost, nedostatak podataka o ekosistemskim uslugama, te fragmentiranost podataka u vezi sa administrativnim uređenjem BiH. Kada je u pitanju održivi razvoj u BiH zaključeno je kako je strateški pristup održivom razvoju nerazvijen te se ne vrednuje zaštita prirode kao razvojni potencijal. Zaključeno je da vrijednosti prirode i resursa nisu procjenjene, te metodologije za procjenu nisu razvijene. Također, postoji nedostatak znanja o benefitima zaštite prirode.
VOA: Šta posebno predstavlja problem?
U BiH su nedefinisani principi integralnog upravljanja te međusektorska saradnja i komunikacija. Također je slaba saradnja različitih sektora (privreda, šumarstvo, vodoprivreda, poljoprivreda, energetika, zdravstvo, saobraćaj, civilni poslovi itd.) i naučne zajednice.
VOA: Koje je Vaše lično mišljenje o tome koliko donosioci odluka, pa i sami građani razumiju o važnost prirodnih resursa, ali i koliko razumiju postojeće pravne okvire?
Naučna terminologija je često nerazumljiva građanima, ali i donociocima odluka koji nisu usko vezani sa zaštitom prirode i prirodnih resursa. Upravo je to jedan od razloga pojednostavljenja izvornog naziva projekta „Podržavanje donošenja odluka i jačanje kapaciteta za podršku IPBES-u kroz nacionalnu procjenu ekosistema” (engl. “Supporting decision making and building capacity to support IPBES through national ecosystem assessments” u „Procjena stanja prirode i upravljanja prirodnim resursima u Bosni i Hercegovini“. Projektni tim smatra da je potrebno jednostavnijim jezikom približiti građanima i donosiocima odluka terminologiju vezanu za zaštitu prirode i prirodnih resursa.
VOA: Šta je korijen ovog nerazumijevanja naučnih termina vezanih za zaštitu životne sredine i ekologiju?
Edukacija o zaštiti prirode i funkcijama ekosistema je na niskom nivou, pogotovo u obaveznom obrazovnom sistemu. Smatra se da postoji nedovoljna informisanost građana i donosilaca odluka o ekosistemskim uslugama, te je potrebno da se informacije sadržane u izvještajima analiziraju i predoče javnosti u određenim vremenskim intervalima.
VOA: Šta bi se moglo doraditi i izmijeniti u postojećim pravnim okvirima?
Kako je zaključeno na Prvoj radionici interesnih strana, potrebno je raditi na zakonskoj regulativi na nekoliko nivoa. Tako je potrebno usvojiti zakone i druge pravne akte koji godinama nisu usvojeni, npr. Prostorni plan FBiH, dopuniti zakonsku regulativu tamo gdje naučna zajednica smatra da je to potrebno, raditi na boljoj implementaciji već postojećih zakonskih akata, odnosno, poboljšati kvalitet inspekcijskog nadzora.
VOA: Suštinski, ovo što radite će biti polazna osnova za dalja istraživanja i neka vrsta savjetnika pri donošenju odluka?
Upravo je zadatak i cilj projekta dokument Procjene koji će naučnicima dati pravac za relevantna buduća istraživanja, a donosiocima odluka dati na raspolaganje postojeće domaće naučne i stručne argumente za donošenje održivih odluka u korištenju prirode. Sažetak dokumenta (engl. Summary for Policy Makers – SPM), koji će sadržavati ključne poruke, treba proći kroz konsultativni proces usaglašavanja, te političkog prihvaćanja i usvajanja.
