Western, jedan od klasicnih americkih filmskih zanrova, posvecen pricama s americkog “divljeg zapada” – pionirima, kaubojima, revolverasima, serifima i pustolovima, popularan je bio od prvih dana filma u Sjedinjenim Drzavama. Kako se zemlja razvijala i sve vise udaljavala od tog razdoblja, tako je i western gubio na vaznosti i na popularnosti. Svoje korijene, medjutim, on ima u jednom filmu koji ove godine obiljezava svoju stotu obljetnicu.
U knjizevnosti, western se, kao zanr rodio, 1902. godine, romanom “The Virginian,” Covjek iz Virginije, Owena Wistera. Medjutim, zanr u kojemu su dijalozi sturi i mrsavi, a krajolici spektakularni, daleko je vise pogodovao vizualnom mediju. Westerne su uglavnom i snimali na lokacijama u udaljenim dijelovima Arizone, Wyominga, Colorada...gdje je priroda bila ne samo fantasticna kulisa nego je igrala i jednu od glavnih uloga, bila, da tako kazemo, jedan od glavnih likova. Zlatno razdoblje westerna bilo je, smatraju mnogi, ono sazeto filmovima Johna Forda i Howarda Hawksa. Ali sve je pocelo 1903. godine, filmom “The Great Train Robbery,” Velika pljacka vlaka, redatelja Edwina Portera. (Niceg zajednickog s onim kasnijim filmom iz 1979, radjenom prema romanu Michaela Chrichtona i u njegovoj reziji, sa Seanom Conneryjem i Donaldom Sutherlandom, u glavnim ulogama.)
Porterov nijemi film, prvi pravi western, snimljen 1903, nije imao slavnih glumaca, slavu jos nisu imali kad ni steci – nije jos bilo igranih filmova, nije bilo kino-dvorana, nije bilo televizije ni reklamiranja. Zahvaljujuci upravo Porterovom filmu, jedan od glumaca – Gilbert “Broncho Billy” Anderson, postat ce prva western-zvijezda! A Porterov film, samo 12 minuta dug, bit ce prekretnica za filmsku industriju i zauvijek promijeniti nasu percepciju o njoj.
U rukama Portera, inace fotografa, bile su rezija i fotografija. Producent filma bio je Thomas Alva Edison. Jednim dijelom, film je i bio snimljen u Edisonovom studiju u New Yorku, eksterijeri u istocnim drzavama Delaware i New Jersey, podrucjima koja su, za tadasnju publiku, bila dovoljno uvjerljiva da “prodju” kao zapadna. Tako je i poceo trend koji ce prihvatiti vecina filmskih stvaratelja – varanje publike jednostavnim trikovima kamere. Ali to nije najvaznije postignuce Porterove “Velike pljacke.” Osim sto je oznacio pocetak ludila zvanog “filmski western,” Porter je svojim filmom uveo neke potpuno nove elemente i inovativne metode u filmsku montazu i bio prvi koji je u film unio narativ. Portera i zovu “ocem americkog filmskog narativa.”
Njegova 12-minutna filmska prica bila je temeljena na jednom istinskom dogadjaju. Zbio se 29. kolovoza 1900. godine. Cetiri clana odmetnicke bande Georgea Leroya Parkera, poznatijeg kao Butcha Cassadyja, napala su, kraj mjesta Table Rock, u drzavi Wyoming, vlak broj 3 zeljeznice Union Pacific. Edwin Porter cijelu pricu prica u 14 scena...
U prvoj vidimo unutrasnjost zeljeznickog telegrafskog ureda. Ulaze dva maskirana napadaca i telegrafista prisiljavaju da svojim signalom vlak zaustavi, a vlakovodji izda laznu poruku kako bas na tom mjestu mora vodu uzeti. Desperadosi se kriju, revolveri im upereni na telegrafista dok on, prestravljen, poruku predaje kondukteru. Napadaci mu potom vezuju noge i ruke i maramu preko ustiju. Scena broj dva – parna lokomotiva uzima vodu, banditi cekaju. Vlak polako krece i oni uskacu.
Scena broj tri – unutrasnjost postanskog vagona, jedan covjek poslove obavlja. Kroz otvorena vrata vidi se promicanje krajolika. Na neobican zvuk, covjek prilazi drugim vratima i kroz otvor na njima vidi dvojicu napadaca. Na brzinu vrijedne posiljke u kutiju zakljucava i kljuc van baca. Dvojica provaljuju u vagon, obje strane pucaju iz revolvera, postanski radnik pogodjen pada. Banditi iz sefa vade pet tisuca dolara casha. Scena broj cetiri –brzinom od 40 milja na sat, vlak dalje nastavlja; dok dvojica bandita “ciste” postanski vagon, treci drzi vlakovodju, cetvrti konduktera, otpocinje zestoka borba, vlak se konacno zaustavlja.
Scena broj pet – vlakovodja silazi i pod prijetnjom bandita, odvaja lokomotivu od ostatka kompozicije. Scena broj sest – putnici s rukama uvis stoje dok im banditi prazne dzepove i novcarke. Jedan se u bijeg daje, ali ga odmah metak iz revolvera stize. Scena broj sedam - orobivsi i zadnjeg putnika, banda lokomotivom bjezi sa mjesta. Scena broj osam – nakon nekoliko milja, lokomotiva se zaustavlja i napadaci nestaju u planinama. Scena broj devet – prekrasna dolina...kraj potoka, tamo gdje su ih i ostavili, napadace cekaju konji i svi nestaju u divljini. Scena broj deset – telegrafski ured iz prve scene filma.
Telegrafist dolazi k sebi, oslobadja se nekako uzeta s nogu i bradom pokusava otkucati telegrafsku poruku. Iznuren, pada u nesvjest, nalazi ga njegova kcer, donosi casu vode, odvezuje ruke. Scena broj jedanaest – saloon prepun muskaraca i zena, odzvanja vesela glazba. Teturajuci, u saloon upada telegrafist, okupljenima prepricava napad, svi se oruzja lacaju i u potragu daju. Scena broj dvanaest – napadaci brzo odmicu na konjima, ali progonitelji su im za petama. Jedan desperado pogodjen pada. Scena broj trinaest – preostala tri, uvjerena da su potjeri umakla, silaze s konja i provjeravaju sadrzaj ukradenih vreca. Ne primjecuju da im se progonitelji, besumno, na nogama, primicu.
Kad ih ugledaju, prekasno je. U pucnjavi, padaju dva desperadosa i nekoliko njihovih progonitelja. Scena cetrnaest – vodja desperadosa dize revolver, cilja ravno u kameru, zapravo u publiku i pogadja u njoj, cini se, svakoga.
Taj efekt i postignut je jednim od Porterovih inovativnih filmskih metoda. Ta zadnja scena, kao i ona u kojoj vlak naizgled tocno na publiku juri, bila je za ono vrijeme senzacionalna i publiku prvo u vrisak tjerala, a onda i na grohotan smijeh olaksanja. Sve je to, prije stotinu godina, u “Velikoj pljacki vlaka,” Edwina Portera, bilo vrlo novo i vrlo uzbudljivo, stare granice pomaknulo, nove otvorilo, i u nase zivote jos puno uzbudljivih trenutaka unijelo. Rodio se filmski zanr koji ce, u razvoju americkog filma, odigrati kljucnu ulogu.
Porterov film, “Great Train Robbery,” prvi filmski western, cuva se u Nacionalnom filmskom registru Sjedinjenih Americkih Drzava.
