DEŠAVANJA NA PLANU LJUDSKIH PRAVA
Bosna i Hercegovina je ostvarila izvjestan napredak u pravcu povratka raseljenih lica, na utvrdjivanju odgovornosti za ratne zločine i na planu ustavne zaštite svojih gradjana nezavisno od njihove etničke pripadnosti. U svakoj od ovih oblasti, medjutim, ostalo je da se uradi još mnogo toga - prije nego ovu zemlju bude moguće smatrati stabilnom demokratskom zemljom, sa istinskim poštovanjem ljudskih prava.
Aprila mjeseca, na snagu su stupili ustavni amandmani kojima su tri velike etničke grupe dobile status konstitutivnih naroda na čitavoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Ti su amandmani ustanovili mehanizme za zaštitu takozvanih vitalnih nacionalnih interesa svakog konstitutivnog naroda, poput onih koji se odnose na obrazovanje, vjeru, jezik, promoviranje tradicije i kulturnog naslijedja, te na javni informativni sistem. Pored toga, tim amandmanima je osigurana etnički balansirana zastupljenost u entitetskim parlamentima i vrhovnim sudovima, bazirana na popisu stanovništva iz 1991. godine, izvršenom, dakle, prije ratom prisilno izvedenih promjena etničkog sastava različitih dijelova zemlje. Primjena ovih novih ustavnih pravila ostala je velikim izazovom za Bosnu i Hercegovinu.
Petog oktobra održani su opšti predsjednički i parlamentarni izbori na nivou Bosne i Hercegovine, kao i skupštinski izbori u Federaciji BIH, koja je pod većinskom kontrolom Bošnjaka i Hrvata, te u Republici Srpskoj koja je pod većinskom srpskom kontrolom. Prvi put od rata koji se vodio izmedju 1992. i 1995. godine, i nakon šest prethodnih izbornih krugova organiziranih i nadziranih od strane OSCE-a, ove je izbore organizirala stalna Izborna Komisija BiH. Izborna kampanja je najvećim dijelom protekla bez etničkog nasilja - vidjenog tokom ranijih izbora. Najveći broj glasova u parlamentarnim izborima osvojile su bošnjačke, srpske i hrvatske nacionalističke partije, te su njihovi kandidati izabrani u bosanskohercegovačko tročlano Predsjedništvo.
U godini koja je za nama, ostvaren je veći napredak u pravcu rješavanja odgovornosti za ratne zločine. NATO-om predvodjene stabilizacione snage, SFOR, uhapsile su četiri bosanska Srbina optužena od strane medjunarodnog Tribunala za ratne zločine počinjene na području bivše Jugoslavije. To su: Momir Nikolić (uhapšen 1. aprila 2002.), Darko Mrdja (13. juna), Miroslav Deronjić (7. jula) i Radovan Stanković (9. jula). 28. februara i 1. marta snage SFOR-a dva puta su pokušale da uhvate ratnog lidera bosanskih Srba Radovana Karadžića, u udaljenim planinskim selima na istoku zemlje. U mjesecu augustu, 14. i 15. SFOR je izveo novu operaciju na tom području, koja je dalje uputila na istragu mreže ljudi koji su pomagali Karadžićevo skrivanje. Budući da nisu uspjeli da Karadžića privedu pravdi, ovi su SFOR-ovi pokušaji žestoko kritizirani od strane glavne tužiteljice Haškog suda Carle del Ponte, koja ih je - umjesto vojnim - nazvala propagandnim akcijama za javnost. Paško Ljubičić, bosanski Hrvat optužen za smaknuća Bošnjaka, 1993. godine u središnjoj Bosni, dobrovoljno se predao haškom Tribunalu 21. novembra. Ratni zapovjednici i čuvari u srpskim logorima kod Prijedora - Dušan Fuštar, Momčilo Gruban i Dušan Knežević takodje su se, jedan za drugim, predali Tribunalu 31. januara, 2. maja i 18. maja 2002. godine.
Vlasti u Republici Srpskoj nastavile su sa odbijanjem saradnje sa haškim Tribunalom. One su negirale da imaju saznanja o tome da se Radovan Karadžić ili bilo koji drugi bosanski Srbin optužen za ratne zločine nalaze na teritoriji njihovog entiteta. Predsjednik Republike Srpske Mirko Šarović i premijer Mladen Ivanić osudili suSFOR-ove akcije u istočnoj Bosni poduzete u martu i augustu. Početkom septembra Biro vlade Republike Srpske za odnose sa haškim Tribunalom objavio je izvještaj koji se bavio dogadjanjima u Srebrenici 1995. godine, kad je vojska bosanskih Srba, kako se vjeruje, ubila više od 7 hiljada bošnjačkih muškaraca i dječaka. U njihovom izvještaju iznesena je tvrdnja da je samo stotinu Bošnjaka nezakonito ubijeno, dok ih je, kako je navedeno, 1900 ubijeno u borbama ili je podleglo od iscrpljenosti.
Domaća sudjenja za ratne zločine nastavljaju se u Federaciji, ali ponekad bivaju poremećena etničkom pristrasnošću sudija i neodgovarajućim mjerama zaštite svjedoka. U Republici Srpskoj nije prošle godine bilo ni jednog sudjenja za ratne zločine, ali je u novembru haški Tribunal odobrio vlastima Republike Srpske da započne proces protiv 18 bosanskih Srba po optužbama za ratne zločine. U oba entiteta, javni tužioci su incirali na desetine sudskih slučajeva u vezi sa ratnim zločinima, ali protiv lica koja pripadaju lokalnim etničkim manjinama.
Izmedju januara i augusta UNHCR, Visoki Komesarijat UN za izbjeglice, registrirao je 69550 manjinskih povrataka u predratne domove, što u odnosu na isti period 2001. godine predstavlja porast od oko 30%. Ostvaren je odredjeni pomak i u oblasti povrata imovine predratnim vlasnicima. Do kraja augusta stambene vlasti su razriješile 62% zahtjeva za povratom imovine u Federaciji, te 54% takvih zahtjeva u Republici Srpskoj. U istom periodu prošle godine razmjere su bile 49 odnosno 31%. Uzurpacije vlasničkih prava ostale su i dalje naširoko zastupljene. Mnogi ljudi, uključujući i javne zvaničnike - i dalje zauzimaju tudju nepokretnu imovinu. Vlasti u Republici Srpskoj ohrabrivale su i tolerirale Srbima gradnju kuća na zemljištu koje je vlasništvo raseljenih ne -Srba. Nasilni incidenti protiv povratnika nastavljaju se i dalje u Republici Srpskoj. U Prijedoru, Zvorniku, Doboju, Bratuncu, Derventi, Modriči i na drugim lokacijama, nepoznati izvršioci postavili su eksplozivne naprave pod povratnička vozila ili bacali u njihova dvorišta i kuće. Jedan 66-godišnji Bošnjak-povratnik ustrijeljen je 16. septembra u Srpskom Goraždu. Takodje useptembru, tokom proslave pobjede jugoslovenske košarkaške reprezentacije na Svjetskom prvenstvu, lokalni Srbi vandalizovali su kuće i radnje bošnjačkih povratnika u Prijedoru i Bijeljini. Tokom godine, nepoznati počinioci podmetali su eksploziv i bacali bombe na muslimanska vjerska svetilišta u Bijeljini, Gackom i Kozarskoj Dubici. U većini slučajeva policija nije uspjela da identificira i uhapsi počinioce. Premda je sloboda izražavanja najvećim dijelom poštovana, nezavisni novinari su bili izloženi sudjenjima za klevetu i prijetnjama javnih zvaničnika i drugih lica. Izmedju februara i septembra, na poseban telefonski broj nazvan Pomoć za Slobodne Medije, kojeg je uspostavio visoki predstavnik, registrovano je 48 slučajeva zlostavljanja novinara, koliko slučajeva je bilo i ranije, 2000. i 2001. godine. Romi su i dalje bili žrtve diskriminacije i drugih oblika zlostavljanja, a vlasti nisu poduzele odgovarajuće mjere da bi se odgovorilo na taj problem. Novouspostavljena državna Komisija za pitanja Roma, tijelo u kojem su zastupljeni predstavnici odgovarajućih ministarstava, romske zajednice i medjunarodne zajednice - sa zadatkom koordinira rješavanje problema Roma, imala je potencijal za uvodjenje nekih pozitivnih promjena, ali je, u trenutku zaključenja ovog Izvještaja, bilo isuviše rano za procjenu njene efikasnosti. Trgovina i šverc ljudi u Bosni i Hercegovini nastavio se i u 2002. godini, kao i korupcija kojoj je dozvoljeno da se potpuno razgrana. Misija UN u BiH, UNMIBH, razriješila je dužnosti 11 lokalnih policijskih službenika u oktobru zbog toga što su koristili seksualne usluge u noćnim klubovima. U nekoliko slučajeva je utvrdjeno da su oni vlasnicima tih klubova i dojavljivali predstojeće racije. Jedan od tih policajaca, vodja tima, dobio je mjesec dana zatvora zbog toga što je, koristeći svoju poziciju, seksualno zlostavljao odredjeni broj žena. U pismu jednom komitetu američkog Kongresa, upućenom pred njegovu aprilsku raspravu o UN-ovoj umiješanosti u trgovinu ljudima u BiH, Ujedinjeni Narodi su priznali da je 18 policajaca IPTF, medjunarodnih policijskih snaga u BIH, pred repatrijacijom zbog incidenata tipa seksualnih prekršaja. U februaru, medjutim, jedan od glasnogovornika UN je saopštio da njihov Ured za internu kontrolu nije pronašao nikakve dokaze o navodnoj širokoj i sistematskoj umiješanosti UN-ovih policijskih nadzornika u aktivnosti u vezi sa trgovinom i švercom ljudi. Nevladine organizacije su kritizirale javna saopštenja UN o izvještaju Ureda za internu kontrolu jer se, kako je rečeno, taj izvještaj nije pozabavio optužbama da je manji broj policajaca IPTF-a kupovao prošvercovane žene iz bordela. Taj izvještaj, inače, nikakda nije javno objavljen.
U februaru je usvojen novi zakon o deminiranju. Uz pomoć namjenskih donacija u visini od 16 i po milona dolara, u operacijama deminiranja od mina je očišćeno 5 i po do 6 miliona kvadratnih metara terena, a istraženo i označeno 73 ipo miliona kvadratnih metara.
ODBRANA LJUDSKIH PRAVA
Izbjegličke organizacije i grupe za zaštitu ljudskih prava nastavile su sa sa svojim aktivnostima. Ombudsmeni u Federaciji i Republici Srpskoj primili su na hiljade zahtjeva za pomoć, u velikoj većini vezanih za narušavanje prava na stanovanje, te, na drugom mjestu, za slučajeve diskriminacije. Dom za ljudska prava, bosanski sud za pitanja ljudskih prava, sa oktobrom mjesecom 2002. godine, imao je u postupku više od 10 hiljada slučajeva. 17. janura ovaj je Dom izdao sudski nalog da bi stopirao predaju 6 Alžiraca koje su potraživale Sjedinjene Države zbog navodne umiješanosti u terorizam, ali je bosanska vlada ignorirala tu odluku Doma i tu šestoricu izručila 18. januara. Pokret za ljudska prava u BiH doživio je veliki udarac kada su podjele oko ovog izručenja dovele do raskola u Helsinškom komitetu za ljudska prava.
ULOGA MEDJUNARODNE ZAJEDNICE
Ured Visokog Predstavnika
27. maja Paddy Ashdown je naslijedio Wolfganga Petritscha na mjestu visokog predstavnika koji nadgleda civilne aspekte ostvarivanja Daytonskog Mirovnog Sporazuma. Dok su prioriteti bivšeg visokog predstavnika bili ubrzani povratak izbjeglica, izdgradnja institucija i ekonomska reforma, novi visoki predstavnik je objavio da će se fokusirati najvećim dijelom na borbu protiv organiziranog kriminala i preporod bosanskohercegovačke ekonomije.
Ujedinjeni Narodi Sjedinjene Države su 30. juna u Vijeću Sigurnosti UN stavile veto na obnovu mandata UNMIBH-a. Ovaj je veto uslijedio nakon što Sjedinjene Države nisu uspjele da ostvare zahtjev da Vijeće donese rezoluciju kojom bi američke mirovne snage bile izuzete iz jurisdikcije Medjunarodnog Krivičnog Suda (ICC) koji je upravo bio u fazi nastajanja. 12. jula taj je mandat produžen do 31. decembra, i to je usvojeno zajedno sa rezolucijom koja je za godinu dana suspendirala bilo kakvu istragu ili mogućnost podizanja optužnice protiv pripadnika mirovnih snaga UN iz zemalja koje, poput Sjedinjenih Država, nisu još ratificirale sporazum o uspostavi Medjunarodnog Krivičnog Suda. Misija UN u Bosni i Hercegovini nastavila je proces certifikacije u bosanskoj policiji. Procedura je uključivala provjeru rada policajaca, njihovo djelovanje u toku rata, njihovo boravište, te verifikaciju njihovog državljanstva i akademskih kvalifikacija. Izmedju novembra 2001. i septembra 2002. godine, UNMIBH je poništio dozvole za 130 policajaca od čega u gotovo polovini slučajeva - zbog njihovog ponašanja tokom rata. Medjutim, prema priznanju samog generalnog sekretara UN, ti su policajci često premještani na administrativne pozicije koje su izvan nadležnosti UNMIBH, ili na radna mjesta u javnim preduzećima. UNMIBH je nastavio i napore da poveća brojčanu zastupljenost manjina unutar policije. Medjutim, prema podacima iz maja mjeseca, u policiji Federacije bilo je samo 15 i po procenata pripadnika manjina, dok je taj procenat u Republici Srpskoj bio tek 4,9. U izvještaju prezentiranom marta mjeseca UN-ovoj Komisiji za ljudska prava, Jose Cutileiro, specijalni predstavnik za pitanja ljudskih prava u Bosni i Hercegovini i SR Jugoslaviji, opisao je bosanski napredak u ostvarivanju ljudskih prava kao”spor i ograničen“. Cutileiro je zaključio da u zemlji nije došlo do istinskog pomirenja, te da tu neće biti stvarnog napretka sve dok zemlja zavisi od stranih administratora i strane vojske - koji je drže na okupu. 19. aprila, Komisija za ljudska prava je usvojila rezoluciju o stanju ljudskih prava u dijelovima jugoistočne Evrope, podravljajući ostvareni napredak i tražeći od zemalja u regionu efikasno osiguravaju ljudska prava. Ova je komisija takodje od vlasti u Bosni i Hercegovini, posebno u Republici Srpskoj zatražila da u potpunosti saradjuju sa Medjunarodnim Tribunalom za ratne zločine. U februar, Tribunal je započeo u javnostiveoma praćeno sudjenje bivšem jugoslovenskom predsjedniku Slobodanu Miloševiću, koji je - izmedju ostalog - optužen i za zločine protiv čovječnosti i genocid počinjen tokom bosanskog rata. 12. juna Žalbeno Vijeće Tribunala potvrdilo je presude i kazne bosanskim Srbima Dragoljubu Kunarcu, Radomiru KOvaču i Zoranu Vukoviću - za silovanje, mučenje i porobljavanje - činjeno tokom rata u Foči. 17. oktobra,Tribunal je bosanskog Srbina Milana Simića osudio na 5 godina zatvora za zločine protiv Bošnjaka počinjene na području Bosanskog Šamca, 1992. godine. Ova je presuda uslijedila nakon njegovog priznanja krivice 15. maja, po dvije tačke optužnice - za mučenje, što je okarakterisano kao zločin protiv čivječnosti. U junu, Tribunal je utvrdio plan da se fokusira na sudjenja najviše rangiranim političkim i vojnim figurama, dok bi slučajeve nižerangiranih optuženika predavao u nadležnost lokalnim sudovima. U izvještaju o tome, Tužiteljsvo, sudije i Protokol Tribunala zaključuju da je Bosna i Hercegovina jedina zemlja na teritoriji bivše Jugoslavije za koju je Tribunal razmatrao mogućnost prdaje takvih slučajeva u nadležnost.
Organizacija za Sigurnost i Saradnju u Evropi Organizacija za sigurnost i saradnju u Evropi, OSCE, Ured za demokratske institucije i ljudska prava, ODIHR, organizirali su medjunarodne posmatrače oktobarskih izbora u BIH i zaključili da su oni najvećim dijelom održani u skladu sa medjunarodnim standardima. Misija OSCE-a u Bosni bavila se područjima gdje je bilježena trajna diskriminacija - te je u julu započela projekat o poštenom pristupu zapošljavanju i promoviranju jednakih šansi nezavisno od nacionalne pripadnosti, roda, političkog uvjerenja ili ličnih opredjeljenja. OSCE je djelovao i kao koordinator za obrazovna pitanja u BIH.
Vijeće Evrope 22. januara, Parlamentarna Skupština dala je pozitivno mišljenje o prijavi BiH za članstvo u Vijeću Evrope. Ovakva odluka je bila uslovljena bosanskim prihvatanjem iscrpnog spiska obećanja koja treba izvršiti nakon prihvatanja u članstvo, uključujući i implementaciju Daytonskog Mirovnog Sporazuma, saradnju sa haškim Tribunalom, ratifikaciju brojnih medjunarodnih konvencija, poštovanje ljudskih prava, zakonske reforme i pravilno funkcioniranje državnih institucija. 20. marta Komitet Ministara je Bosni uputio poziv i ova je zemlja 24. aprila postala članica Vijeća Evrope.
Evropska Unija U februaru ministri vanjskih poslova EU odlučili su da će u januaru 2003. godine EU u BIH poslati svoju policijsku misiju koja će preuzeti medjunarodne policijske operacije u zemlji. Evropska je Unija planirala sastav Misije od 500 policajaca, dok je policijska misija UN, IPTF, koja odlazi sa dužnosti brojala 1800 ljudi u 2002. godini. U izvještaju od 4. aprila Evropska Komisija je proicjenila da Bosna i Hercegovina treba još da ispuni 10 od ukupno 18 uslova, uključujući i 4 od 5 uslova u vezi sa poštovanjem ljudskih prava, koji su naznačeni u dokumentu Evropske zKomisije iz marta, pod naslovom Putokaz ka evropskoj integraciji. Evropska Komisija je 2002. godine donirala 71,9 miliona eura za finansiranje demokratske stabilizacije, izgradnju administrativnih kapaciteta, društveno-ekonomski razvoj, zaštitu okoline i finansiranje sudstva i organa unutrašnjih poslova. Evropska Unija je i dalje najveći donator za rekonstrukciju domova razorenih ratom u BiH.
Sjedinjene Države Nakon sedam godina hvale vrijednih napora od strane Sjedinjenih Država u očuvanju mira i vladavine zakona u BiH, neki od poteza te zemlje ozbiljno su potkopali vladavinu zakona u BiH. U januaru su Sjedinjene Države izvršile veliki pritisak na na Bosnu i Hercegovinu da im preda 6 Alžiraca traženih zbog njihove navodne veze sa terorizmom. Bosna je oduzela svoje državljanstvo petorici od ovih 6 osumnjičenika i izručila svu šestoricu, premda je dan ranije Vrhovni Sud Federacije BIH naredio njihovo oslobadjanje zbog nedostatka dokaza, a Dom za ljudska prava izdao privremeni nalog kojim se zabranjuje njihovo izdvajanje iz bosanske jurisdikcije. Sjedinjene Države su ovušestoricu prebacili u svoj pritvorni logor u zaljevu Guantanamo na Kubi. Krajem augusta, Sjedinjene su Države podnijele zvanični zahtjev bosanskim vlastima da potpišu sporazum kojim bi se američki gradjani izuzeli od transfera u nadležnost Medjunarodnog Krivičnog Suda. Bosanski zvaničnici nisu pristali ni da odbiju ni da prihvate ovaj zahtjev. Iamerički o bosanski zvaničnici naglasili su u svojim javnim izjavama da Sjedinjene Države nisu prijetile povlačenjem 3 hiljade svojih vojnika, što predstavlja šestinu ukupnog broja mirovnih snaga u BIH, ukoliko bosanske vlasti odbiju da potpišu taj sporazum. Tokom posjete Banja Luci 19. aprila, američki ambasador za pitanja ratnih zločina Pierre Prosper upozorio je lidere Republikae Srpske da se taj entitet suočava sa izolacijom jer ne ispunjava svoje medjunarodne obaveze o izručenju optuženika za ratne zločine haškom Tribunalu. Tokog godine, Sjedinjene Države su sprovele program Nagrada za Pravdu - u okviru kojeg su ponudjene novčane nagrade za informacije koje bi vodile do hapšenja Radovana Karadžića i ostalih osumnjičenika za ratne zločine. Kao dio ove inicijative SFOR je sredinom marta nad teritorijom Republike Srpske izbacivao letke, a u septembru je državna televizija Republike Srpske započela sa emitovanjem oglasa vlade Sjedinjenih Država u kojima su tražene informacije koje bi vodile tim hapšenjima. Kompanija DynCorp, Inc, koja je ugovorom angažirana od strane Sjedinjenih Država da procesuira zapošljavanje policijskih službenika IPTF-a i vojnike pod ugovorom za SFOR, izgubila je jedan sudski spor i još jedan spor poravnala izvan suda - u vezi sa optužbom da je protupropisno otpustila dva uposlenika koji su razotkrili aktivnosti na švercu i trgovini ljudima u Bosni i Hercegovini.