Novavax je američka biotehnološka kompanija iz savezne države Maryland, a na početku trke za vakcinom dobili su sredstva Vlade SAD u iznosu 1.6 milijardi dolara za razvoj vakcine protiv COVID-19 iz programa Operacija Warp Speed. Upravo su izašli s veoma obećavajućim rezultatima efikasnosti svoje vakcine protiv COVID-19, kodnog imena NVX-CoV2373. Inače, ova kompanija razvija i vakcine protiv sezonske gripe, ebole, SARS, respiratornog sincicijskog virusa (RSV) i MERS.
Za sada, rezultati efikasnosti Novavaxove vakcine su objavljeni samo u saopštenju ove kompanije, a ne u nekom recenziranom časopisu, no obećavajući su i čini se da se radi o dobroj i vrlo praktičnoj vakcini.
Ova vakcina bi trebala imati efikasnost gotovu ravnu onoj koja je zabilježena za Moderninu i Pfizer/BioNTech mRNA vakcine – oko 90%, a visoko je efikasna i protiv novih sojeva i varijanti koje izazivaju zabrinutost. Daje se u dvije doze, u razmaku od 21 dan. Oko 40% učesnika kliničke studije za ovu vakcinu je prijavilo nuspojave, a radilo se blažim nuspojavama poptu glavobolje, bolova u mišićima, i malaksalosti. Dobra strana ove vakcine je to što se može čuvati na standardnoj temperaturi za čuvanje ovakvih proizvoda od oko 2-8OC i to šest mjeseci. Očekivana cijena ove vakcine po dozi bi iznosila 16$.
Međutim, ova vakcina je istovremeno spoj starih, decenijama prisutnih načina razvoja vakcina i nekih novih ideja. Za razliku od Pfizerove i Modernine vakcine, koje u organizam ubacuju genetički kod za Spike protein, ova vakcina koristi jednu staru, dobro poznatu ideju – ubacivanje proteina virusa u organizam, kojeg onda ispitaju i „zapamte“ stanice imunološkog odgovora. Recimo, dobro poznate vakcine protiv hepatitisa B i HPV virusa se baziraju na ovoj tehnici i njih se obično označava kao vakcine bazirane na tehnologiji proteinske podjedinice.
U čemu je onda novitet?
Genetički izmijenjen virus moljaca
Ova vakcina nastaje tako što se genetički modificira jedan virus koji zaražava moljce. Radi se o bakulovirusu koji zaražava i moljca vrste jesenska sovica (naučni naziv Spodoptera frugiperda). Inače bakulorvirusi zaražavaju različite tipove insekata, poput dnevnih leptira, moljaca, opnokrilaca i dvokrilaca, a nekad se koriste i za kontrolu biljnih štetočina.
U ovaj bakulovirus je ubačen gen za Spike protein od virusa SARS-CoV-2 i to modificiran tako da bude stabilniji. Onda naučnici unose ovako izmijenjene bakuloviruse u kulturu stanica Sf9 koje su zapravo izolirane stanice spomenutog moljca jer se u njima bakulovirus može replicirati. Bitno je napomenuti da krajnji proizvod – vakcina - ne sadrži bakuloviruse, ali i to da bakulovirusi ne mogu replicirati u ljudskim stanicama. Inače, već neko vrijeme se proučava mogućnost kreiranja vakcina deriviranih od bakulovirusa. Stanice moljca u kulturi potom stvaraju Spike protein koji se nakuplja na njihovoj membrani, odakle se se može „požnjeti“ i izolirati.
Međutim, ni tu nije kraj priče. Ovi proteini su se spontano asembliraju baš kako to čine na površini koronavirusa i to po tri molekule zajedno. Onda su naučnici našli način i kako da od ovih „šiljaka“ naprave nanostrukture koje će svojom trodimenzionalnom strukturom podsjećati na sam virus. Zapravo stvorili su kao neke vrstu virusa-duha, koja oblikom podsjeća na SARS-CoV-2 ali ne sadrži ništa drugo nego aranžirane Spike proteine. Ove strukture nemaju glavnu osobinu virusa – da se repliciraju kada se nađu u našim stanicama, ali imitiraju oblik virusa.
Još jedan sastojaka vakcine - sapunjavo drvo iz Čilea
Iduća neobičnost ove vakcine, osim toga što se dobija pomoću virusa moljca i što sadrži virusolike nanočestice, jeste i to što koristi neobičan adjuvans. Adjuvansi su sredstva koja se dodaju vakcinama kako bi se pojačala željena reakcija imunološkog sistema. Naime, ako je virus u vakcini mrtav, ili vakcina ne sadrži virus, ponekad je potrebno dodati neku tvar koja će malo da iziritira tkivo na mjestu apliciranja vakcine, što onda privuče i naše stanične „čuvare“ – različite tipova imunoloških stanica, poput leukocita i limfocita. Najpoznatiji adjuvansi su spojevi aluminijuma, i takvi adjuvansi su u vakcinama protiv gripe ili kineskim vakcinama protiv COVID-19 kakve su Sinopharm i Sinovac.
No, u Novaxovoj vakcini adjuvans je QS-21 iza čijeg kodnog naziva se krije jedan spoj iz čileanskog drveta naučnog naziva Quillaja saponaria. Radi se o biljci čija se unutrašnja kora može koristiti kao zamjena za sapun, a sadrži jedan glikozid, saponin, koji u vodi stvara pjenu, vrlo slično kao kod biljke koja je česta kod nas – sapunike (Saponaria oficinalis). Ova biljka i njen ključni spoj su već dugo poznati medicini, a koriste se i kao sredstvo za iskašljavanje, aditiv u hrani i i sastojaka farmaceutskih proizvoda.
Krizna situacija izazvana pandemijom ubrzala je stavljanje u operativni modus nekih tehnologija koje su već neko vrijeme bile „na čekanju“ kakve su mRNA (iRNK) vakcine i ove nove-stare vakcine kakva je Novavaxova. Nek od ovih tehnologija ne bi zaživjele još neko vrijeme, ali sada se otvaraju novi putevi razvoja farmaceutike te možda u budućnosti budu postojale i vakcine za neke druge bolesti, o kojima dugo sanjamo ili čak efikasnije vakcine protiv bolesti za koje već imamo vakcine.