Centralna proslava uz svečani defile najavljena je u Istočnom Sarajevu, za razliku od ranijih godina kada se 9. januar obilježavao u Banjaluci.
Vlasti RS slave 9. januar, datum kada je 1992. godine u Sarajevu tadašnja Skupština srpskog naroda u BiH, donijela Deklaraciju o proglašenju Republike srpskog naroda BiH, kao nezavisne cjeline unutar Bosne i Hercegovine. Cilj je bio da se taj dio BiH potom pripoji Jugoslaviji, koja se tada raspadala.
Na čelu samoproglašene republike su bili Radovan Karadžić, Biljana Plavšić i Momčilo Krajišnik, koji su osuđeni u Haškom tribunalu zbog ratnih zločina. U donošenju deklaracije nisu učestvovali predstavnici Bošnjaka i Hrvata.
Ova dva naroda na 9. januar gledaju kao na početak rata u Bosni i Hercegovini, te početak etničkog čišćenja, ratnih zločina i genocida nad nesrpskim stanovništvom na teritoriji RS.
Kako će izgledati obilježavanje 9. januara?
Svečani defile najavljen je za 14 časova u Istočnom Sarajevu, na kome će učestvovati policijske snage RS, pripadnici Civilne zaštite RS, te predstavnici veterana i drugih javnih i nevladinih organizacija.
Učešće su najavili i članovi ogranka ruskog moto-kluba "Noćni vukovi" iz ovog entiteta, uz dolazak "Noćnih vukova" i iz drugih zemalja. Radi se o ruskom moto-klubu bliskom ruskom predjsedniku Vladimiru Putinu.
Najavljen je i dolazak predstavnika Srbije. Za sada nije poznato da li će defileu, kao i ranijih godina, prisustvovati ruski ambasador.
Nakon defilea biće održan vatromet i koncert policijskog orkestra RS na Trgu Srbija u Istočnom Sarajevu.
Istovremeno, u Banjaluku je stigao srpski patrijarh Porfirije koji će služiti liturgiju u Hramu Hrista Spasitelja, jer je 9. januar u pravoslavnom kalendaru slava Sveti Stefan, a obilježava se i kao krsna slava RS.
U Banjaluci će u večernjim časovima, u Narodnom pozorištu RS biti izvedena predstava "Želim živjeti!" Nacionalnog dramskog pozorišta Rusije iz Sankt Peterburga.
U zvaničnoj najavi stoji da je predstava "poklon banjalučkoj publici i da je uvrštena u zvaničan program obilježavanja Dana RS".
U nedjelju 8. januara, u dvorani Borik, održana je i svečana akademija posvećena Danu RS, a ranije, u Banskom dvoru u Banjaluci dodijeljena su i odlikovanja zaslužnim građanima i institucijama.
Osim u Banjaluci, 9. januar se obilježava i u drugim gradovima i opštinama u RS, te u Brčko Distriktu BiH.
Osude zbog obilježavanja 9. januara
Boračke i nevladine organizacije, kao i udruženje žrtava proteklog rata u Kantonu Sarajevo, tražili su zabranu obilježavanja Dana RS 9. januara, te postavljanje punktova između Sarajeva i Istočnog Sarajeva, najavljujući i proteste.
No, iz Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) drugog entiteta, Federacije BiH, poručeno je da neće biti postavljanja punktova, jer je to protiv Ustava BiH.
U međuvremenu su otkazani i protesti, nakon razgovora predstavnika MUP-a sa predstavnicima boračkih i nevladinih organizacija.
Krajem decembra prošle godine visoki predstavnik u BiH Christian Schmidt zatražio je od vlasti RS da poštuju odluke Ustavnog suda BiH kojima je utvrđeno da je obilježavanje 9. januara neustavno.
Schmidt je naveo da obilježavanje Dana RS "ne simbolizuje kolektivno, zajedničko sjećanje, koje doprinosi jačanju kolektivnog identiteta kao vrijednosti od posebnog značaja u multietničkom društvu, zasnovanom na poštivanju različitosti kao osnovne vrijednosti modernog demokratskog društva".
U RS ne priznaju Schmidta kao visokog predstavnika u BiH.
Praznik osporen tri puta
Ustavni sud tadašnje Republike BiH donio je 28. februara 1992. Odluku kojom se poništavaju i deklaracija i Ustav Srpske Republike BiH koji je skupština srpskog naroda u BiH donijela 9. januara te godine. Ustavni sud BiH je u novembru 2015. godine donio odluku prema kojoj je član Zakona o praznicima RS-a koji govori o Danu RS-a neustavan.
Osim što se Ustavni sud u meritumu osvrnuo na događaje iz 1992., utvrdio je i da se tad obilježava i krsna slava Republike Srpske – Sveti arhiđakon Stefan, pa se svjetovni datum, zbog načina njegovog obilježavanja, doživljava i kao vjerski pravoslavni praznik.
Ustavni sud BiH nije osporio pravo vjernicima da obilježavaju krsnu slavu Svetog Stefana, kao ni dan Republike Srpske, ali je utvrdio da "Dan RS-a" ne može biti 9. januar.
Prethodno je Venecijanska komisija u mišljenju ocijenila da je "diskriminatorski, jer nije u skladu s univerzalnim vrijednostima dijaloga, tolerancije i razumijevanja".
Poništen i referendum o 9. januaru
Obilježavanje 9. januara bilo je povod za referendum u RS, kojeg je Narodna skupština ovog entiteta raspisala u julu 2016., a koji je bio zakazan za 25. septembar.
Ustavni sud BiH usvojio je 17. septembra 2016. mjeru kojom je obustavio Odluku o raspisivanju referenduma.
Uprkos tome, referendum je održan, a 99 odsto građana koji su izašli je glasalo potvrdno na referendumsko pitanje "Da li podržavate da se 9. januar obilježava i slavi kao Dan Republike Srpske?".
To je za Kancelariju visokog predstavnika u BiH (OHR), predstavnike međunarodne zajednice, te predstavnike Evropske unije i brojnih ambasada zapadnih zemalja, predstavljalo udar na Ustav BiH i Dejtonski mirovni sporazum.
Nakon toga, Narodna skupština RS-a je 26. oktobra 2016. donijela poseban Zakon o Danu RS-a i izdvojila ga iz Zakona o praznicima RS-a.
Ponovo je 9. januar utvrđen kao datum, uz naglasak da se "Dan Republike obilјežava i praznuje kao sekularni praznik", te da "Vlada RS-a svojom odlukom uređuje način obilјežavanja i praznovanja".
Devet delegata Bošnjaka i Hrvata u Vijeću naroda RS-a, kao jednom od dva doma Narodne skupštine RS-a, podnijelo je novu apelaciju Ustavnom sudu BiH.
Sud je u martu 2019. donio odluku prema kojoj je član tog zakona da se "na osnovu potvrđene volјe građana Republike Srpske, 9. januar utvrđuje kao Dan Republike" neustavan i protivan Međunarodnoj konvenciji o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije.
Utvrđeno je i da je protivan Protokolu uz Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.
Proslava uz dalje najave podrivanja državnog autoriteta
Proslava osporavanog praznika odvija se u svjetlu aktivnosti vlasti Republike Srpske na neustavnom prijenosu nadležnosti sa države Bosne i Hercegovine na taj entitet.
U decembru prošle godine Skupština RS je usvojila Zakon o nepokretnoj imovini RS, što je protivno odluci Ustavnog suda BIH koji je donio odluku da sva imovina u BiH pripada državi, a ne entitetima.
Ova zakonodavna institucija je u oktobru 2021. donijela i zakon o lijekovima i medicinskim sredstvima koji predviđa osnivanje entitetske agencije za lijekove, koja od 2009. godine djeluje na državnom nivou.
U decembru iste godine izglasala je i zaključke o "prijenosu nadležnosti sa BiH na nivo RS".
Tada je zadužila Vladu RS da u roku od šest mjeseci uputi parlamentu zakon o porezu na dodatnu vrijednost, zakon o akcizama, zakon o visokom sudskom i tužilačkom savjetu RS, kao i zakone iz oblasti odbrane i bezbjednosti.
Iako je Skupština RS u međuvremenu donijela zaključak kojim se trenutno odgađaju aktivnosti na prenosu nadležnosti, predsjednik RS Milorad Dodik nedavno je najavio nastavak tog procesa.
Dodik je u januaru 2022. godine dobio nove sankcije od SAD-a , zbog aktivnosti koje narušavaju stabilnost i teritorijalnu cjelovitost BiH.
